Konstitusiyada güc bölgüsü prinsipi
GİRİŞ
Konstitusiya hər bir dövlətin hüquqi əsaslarını və idarəçilik sistemini müəyyən edən ən ali qanundur. O, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını tənzimləməklə yanaşı, dövlət hakimiyyətinin təşkili və fəaliyyəti ilə bağlı əsas prinsipləri də müəyyənləşdirir. Bu prinsiplərdən biri də güc bölgüsü prinsipidir.
Güc bölgüsü prinsipi hakimiyyətin üç əsas qolu – qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti arasında səlahiyyətlərin bölüşdürülməsini nəzərdə tutur. Bu sistem dövlət idarəçiliyində balansı qorumaq, avtoritarizmin və hakimiyyətin bir əldə cəmlənməsinin qarşısını almaq məqsədi daşıyır. Demokratik idarəçilikdə mühüm rol oynayan bu prinsip, hüquq sisteminin ədalətli və şəffaf işləməsini təmin edir.
Bu məqalədə güc bölgüsü prinsipinin tarixi inkişafı, onun demokratik idarəçilikdə rolu, tətbiq mexanizmləri və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında əksini tapması təhlil ediləcəkdir.
1. Güc bölgüsü prinsipinin tarixi inkişafı
Güc bölgüsü prinsipi əsrlər boyu dövlət idarəçiliyində ədalətli və balanslı sistemin qurulması üçün tətbiq edilən mühüm anlayışlardan biri olmuşdur. Onun əsas nəzəriyyəsi XVIII əsrdə fransız filosofu Şarl Luy Monteskye tərəfindən formalaşdırılmışdır. Monteskye “Qanunların Ruhu” (1748) adlı əsərində dövlət hakimiyyətinin bir əldə cəmlənməsinin despotizmə gətirib çıxardığını və bunun qarşısını almaq üçün hakimiyyətin üç qola ayrılmasının vacibliyini vurğulamışdır.
Monteskye-dən əvvəl ingilis filosofu Con Lokk da öz əsərlərində hakimiyyətin bölgüsü konsepsiyasını irəli sürmüşdü. O, qanunverici və icraedici hakimiyyətin ayrılmasının hüquqi dövlətin əsas şərti olduğunu bildirirdi.
Bu nəzəriyyələr XVIII-XIX əsrlərdə ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya və digər demokratik dövlətlərin konstitusiyalarının hazırlanmasına ciddi təsir göstərmişdir.
2. Hakimiyyətin üç qolu və onların funksiyaları
Güc bölgüsü prinsipinə əsasən, dövlət hakimiyyəti aşağıdakı üç əsas qoldan ibarətdir:
2.1. Qanunverici hakimiyyət
Qanunverici hakimiyyətin əsas vəzifəsi dövlətin hüquqi bazasını formalaşdırmaq və qanunlar qəbul etməkdir. Bu hakimiyyət qolu adətən parlament tərəfindən həyata keçirilir.
Qanunverici hakimiyyətin funksiyaları:
Dövlətin əsas qanunlarını qəbul etmək və dəyişikliklər etmək;
Büdcəni təsdiq etmək və nəzarət funksiyasını yerinə yetirmək.
İcraedici hakimiyyətin fəaliyyətini tənzimləmək və onun hesabatlılığını təmin etmək.
2.2. İcraedici hakimiyyət
İcraedici hakimiyyət dövlətin idarə olunmasını təmin edir və qanunverici orqanın qəbul etdiyi qanunları icra edir. Bu hakimiyyət adətən prezident və ya baş nazir rəhbərliyində olan hökumət tərəfindən həyata keçirilir.
İcraedici hakimiyyətin funksiyaları:
Dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi və inzibati idarəetmənin təşkili;
Xarici siyasətin icrası və diplomatik münasibətlərin idarə olunması;
İctimai təhlükəsizliyin və nizam-intizamın təmin edilməsi
2.3. Məhkəmə hakimiyyəti
Məhkəmə hakimiyyətinin əsas vəzifəsi hüququn aliliyini təmin etmək və qanunların düzgün tətbiq olunmasına nəzarət etməkdir. O, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını qoruyur, konstitusiya və qanunların icrasına nəzarət edir.
Məhkəmə hakimiyyətinin funksiyaları:
Hüquq mübahisələrinin həlli;
Konstitusiya və qanunların interpretasiyası;
Digər hakimiyyət qollarının qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərməsinə nəzarət.
3. Güc bölgüsünün əhəmiyyəti
Güc bölgüsü prinsipi demokratik idarəçiliyin əsas dayaqlarından biridir və aşağıdakı səbəblərə görə vacibdir.
Dövlət idarəçiliyində balansı qoruyur – Hakimiyyətin üç qolu bir-birinə nəzarət edərək hər hansı bir qrupun və ya fərdin həddindən artıq güc qazanmasının qarşısını alır.
Avtoritarizmin qarşısını alır – Hakimiyyətin bir əldə cəmlənməsi siyasi repressiyalar və avtoritar idarəçilik riskini artırır. Güc bölgüsü bu cür halların qarşısını almağa kömək edir.
Qanunun aliliyini təmin edir – Məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyi və hüquqi nəzarət mexanizmləri qanunların bərabər və ədalətli tətbiq edilməsini təmin edir.
4. Azərbaycan Konstitusiyasında güc bölgüsü
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında güc bölgüsü prinsipi 7-ci maddədə təsbit olunmuşdur. Bu maddədə göstərilir ki, dövlət hakimiyyəti qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətinə bölünür və onlar öz səlahiyyətlərini müstəqil həyata keçirirlər.
Azərbaycan Respublikasında:
Milli Məclis – Qanunverici hakimiyyəti həyata keçirir. Deputatlar seçki yolu ilə seçilir və ölkənin qanunvericiliyini müəyyən edirlər.
Prezident və Nazirlər Kabineti – İcraedici hakimiyyəti təmsil edir. Prezident dövlətin başçısıdır və icra hakimiyyətinin əsas idarəedicisidir.
Məhkəmə sistemi – Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə və digər məhkəmə orqanları vasitəsilə ədalət mühakiməsini həyata keçirir.
Bununla belə, bəzi ekspertlər qeyd edirlər ki, Azərbaycanda icraedici hakimiyyətin daha güclü olması, parlament və məhkəmə hakimiyyətinin rolunun nisbətən məhdud olması demokratik balans baxımından müəyyən çağırışlar yaradır.
NƏTİCƏ
Güc bölgüsü prinsipi hüquqi və demokratik dövlət quruculuğunun əsas şərtlərindən biridir. Dövlət idarəçiliyində hakimiyyətin üç qola ayrılması balanslı və effektiv idarəçiliyi təmin edir, vətəndaş hüquqlarının qorunmasına və qanunun aliliyinə töhfə verir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası bu prinsipi nəzərdə tutsa da, onun tam səmərəli tətbiqi üçün müxtəlif islahatların aparılması və məhkəmə sisteminin daha da müstəqilləşdirilməsi vacib ola bilər.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995, son dəyişikliklər ilə)
2. Monteskye Ş. L. – Qanunların Ruhu, 1748
3. Con Lokk – Hökumət haqqında iki traktat, 1690
4. Heydərov R. – Konstitusiya hüququnun əsasları, Bakı, 2018
5. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin qərarları və hüquqi araşdırmaları
6. Bəhrəmov A. – Demokratik institutlar və hüquqi dövlət anlayışı, Bakı, 2020
