Konstitusiya Məhkəməsinin rolu və əhəmiyyəti
GİRİŞ
Konstitusiya Məhkəməsi hüquqi dövlət prinsiplərinin təmin edilməsində vacib rola malik olan ali hüquqi instansiyadır. O, konstitusiyaya uyğunluğun qorunmasını təmin etməklə yanaşı, qanunvericilik və icra hakimiyyətinin hərəkətlərinin konstitusiya normaları çərçivəsində olub-olmadığını yoxlayan mühüm orqandır. Hüququn aliliyinin təmin olunmasında və vətəndaşların konstitusiya hüquqlarının qorunmasında əhəmiyyətli rola malikdir.
Konstitusiya Məhkəməsinin əsas rolu
Konstitusiya Məhkəməsinin başlıca funksiyası qanunvericilik aktlarının və dövlət orqanlarının qərarlarının konstitusiyaya uyğun olub-olmadığını qiymətləndirməkdir. İşə baxılan zaman Konstitusiya Məhkəməsi:
- Konstitusiyanın birbaşa şəkildə tətbiq olunmasını təmin edir;
- Hüquqi sistemin sabitliyini qoruyur;
- Fiziki və hüquqi şəxslərin konstitusiya çərçivəsində hüquqlarının müdafiəsini gerçəkləşdirir;
- Qanunların konstitusiyaya zidd olub-olmadığını yoxlayaraq, demokratik prinsiplərin qorunmasına şərait yaradır;
- Dövlət hakimiyyəti orqanları arasında səlahiyyət bölgüsünə nəzarət edir və onların konstitusiya çərçivəsində fəaliyyətini təmin edir.
Azərbaycanda Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyəti
Azərbaycan Respublikasında Konstitusiya Məhkəməsi 1998-ci ildə yaradılıb və dövlətin ali hüquqi orqanlarından biri hesab olunur. Onun fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Qanuna əsaslanır. Konstitusiya Məhkəməsi aşağıdakı məsələləri həll edir:
- Milli Məclis, Prezident və digər dövlət orqanları tərəfindən qəbul edilmiş normativ hüquqi aktların konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlayır;
- Fiziki şəxslərin konstitusiya şikayətlərinə baxır və onların pozulmuş hüquqlarının bərpa olunmasını təmin edir;
- Beynəlxalq müqavilələrin konstitusiyaya uyğun olub-olmadığını təyin edir;
- Digər məhkəmə orqanlarının qərarlarını konstitusiya çərçivəsində şərh edir və onların icrasına dair göstərişlər verir;
- Seçki və referendum məsələləri ilə bağlı konstitusiya nəzarəti həyata keçirir.
Konstitusiya Məhkəməsinin qərarlarının hüquqi və siyasi təsiri
Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları hüquqi sistemin sabitliyini qorumaqla yanaşı, hüquq-məhkəmə praktikasına istiqamət verir. Bu qərarların tətbiqi sayəsində:
- Qanunvericilik prosesində konstitusiya normalarına uyğunluq nəzarətdə saxlanılır;
- Məhkəmə sistemi demokratik prinsiplər əsasında formalaşır;
- Vətəndaşların çətinlikləri qanunvericilik vasitəsilə aradan qaldırılır;
- Dövlət orqanlarının qanunsuz qərar və hərəkətləri məhdudlaşdırılır;
- Hüquqi normativ aktların konstitusiya çərçivəsində formalaşmasına və tətbiqinə nəzarət edilir.
Konstitusiya Məhkəməsinin qərarları dövlət orqanları və vətəndaşlar üçün məcburidir. Məhkəmə qərarları hüquq sistemində presedent rolu oynayaraq gələcəkdə qəbul ediləcək qanunların formalaşmasına təsir edir. Onun fəaliyyəti yalnız hüquqi deyil, həm də siyasi təsirlərə malikdir. Çünki Konstitusiya Məhkəməsi dövlət hakimiyyətinin bölünməsi prinsipinə əməl olunmasını təmin edir və icra hakimiyyətinin qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyətindən üstün olmasının qarşısını alır.
Beynəlxalq təcrübə və Azərbaycan modeli
Konstitusiya nəzarəti dünyada fərqli modellərlə həyata keçirilir. Almaniya, Fransa, İtaliya kimi ölkələrdə xüsusi konstitusiya məhkəmələri fəaliyyət göstərir, ABŞ-da isə Ali Məhkəmə konstitusiya nəzarəti funksiyasını yerinə yetirir. Azərbaycan modeli isə Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin təcrübəsinə əsaslanaraq, müstəqil konstitusiya məhkəməsi sistemini tətbiq edir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir, o cümlədən Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası və digər beynəlxalq məhkəmə orqanları ilə təcrübə mübadiləsi aparır. Bu əməkdaşlıq çərçivəsində məhkəmənin qərarlarının beynəlxalq hüquq normalarına uyğunluğunun təmin edilməsi əsas götürülür.
NƏTİCƏ
Konstitusiya Məhkəməsi dövlətin demokratik hüquqi sisteminin qorunmasında və hüquq normalarının konstitusiyaya uyğunluğunun təmin edilməsində mühüm öhdəlik daşıyır. Onun qərarları konstitusiya hüququnun həyata keçirilməsi və hüquqi dövlət quruculuğunun mühüm elementi kimi çıxış edir. Hüquqi dövlətin möhkəmləndirilməsi və vətəndaşların hüquqlarının qorunması baxımından Konstitusiya Məhkəməsinin rolu əvəzedilməzdir.
İstinadlar:
1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995, son dəyişikliklər ilə)
2. “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu
3. Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin rəsmi veb saytı ([www.constcourt.gov.az](http://www.constcourt.gov.az))
4. Hüquqi Araşdırmalar Mərkəzi, “Konstitusiya nəzarəti və məhkəmə hakimiyyətinin inkişafı”, Bakı, 2023
5. Beynəlxalq Konstitusiya Məhkəmələri Şəbəkəsi (Venesiya Komissiyası) hesabatları
6. Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinin qərarları və onların konstitusiya nəzarətində rolu
