Fransa keçmiş müstəmləkələri ilə problem yaşayır - TƏHLİL
Keçmiş müstəmləkələrindən bir-bir qovulan Fransaya indi Yeni Kaledoniya muxtariyyətində etirazlar edilir. Yeni Kaledoniya, Fransanın xaricdəki ərazisi, Sakit Okeanda bir adadır. Paris administrasiyası üçün sonun başlanğıcına daha yaxından nəzər salaq...
Fransaya bağlı Yeni Kaledoniya Muxtariyyəti, adada 25 mindən çox fransızın seçkilərdə səs verməsinə icazə verəcək konstitusiya dəyişikliyi layihəsinə etiraz edir.
Yeni Kaledoniyada müstəqillik tərəfdarları Fransa hökumətinin konstitusiya islahatları təşəbbüsünə qarşı çıxırlar, çünki bu, onların seçkilərin nəticələrinə təsirini azaldacaq. Yeni Kaledoniyanın yerli xalqı olan kanaklar təxminən 300 minlik ada əhalisinin ortalama 40 faizini təşkil edir.
Fransa müstəmləkəçiliyi davam etdirir
1853-cü ildə Fransa tərəfindən ilhaq edilən və 1946-cı ilə qədər müstəmləkə ərazisi kimi idarə olunan ada, 2003-cü ilə qədər Fransanın Xarici Əraziləri Birliyinə daxil olub. 2003-cü ildə Konstitusiya dəyişikliyi nəticəsində Yeni Kaledoniya Fransanın muxtar bölgəsinə çevrilib.
Adada üç dəfə müstəqillik referendumları keçirilsə də, 2018, 2020 və 2021-ci illərdə müstəqillik tərəfdarlarının səsləri 50 faizi ötmədiyi üçün müstəqillik əldə edilməyib.
Ancaq son müstəqillik referendumundan qısa müddət sonra Yeni Kaledoniyada siyasi aktorlar arasında dialoq pozulduğunda adanın gələcəyi yenidən müzakirəyə çıxarıldı.
Ölkənin müstəqilliyini müdafiə edən Kanak Sosialist Milli Azadlıq Cəbhəsi (FLNKS) referendumların Fransanın təsiri ilə nəticələndiyini və müstəqil keçirilmədiyini əsas gətirərək etiraz edir.
Son referendumu boykot edən və seçkiyə getməməyə qərar verən FLNKS, referendumu Covid-19 epidemiyasının təsirindən daha uzaq bir tarixdə keçirmək üçün mübarizə aparırdı.
Kanaklar referendumun 2021-ci ildə keçirilməsini tələb etmək üçün Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə də müraciət ediblər.
Fransanın adadakı nüfuzunu qorumaq üçün konstitusiya dəyişikliklərində israrlı olduğu bildirilir.
Yeni Kaledoniya niyə vacibdir?
Dünya nikel ehtiyatlarının 10 faizindən çoxuna ev sahibliyi edən ada yeraltı sərvətləri ilə yanaşı, siyasi statusu baxımından da önəmlidir, çünki Fransa Hind-Sakit okeanda Çinlə rəqabət aparır.
Kanakların Çinlə ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək istəyinə cavab olaraq, Fransa 2015-ci ildə nikel mədəninin Pekinə köçürülməsini girov qoymaq istəyirdi.
Fransa Çinə meydan verməmək üçün son 6 ildə adaya təxminən 2 milyard avro kredit ayırıb.
Rüzgar Fransaya qarşı əsir
Mütəxəssislərin fikrincə, Amerikadan Afrikaya qədər 72 ölkəni istismar edən külək uzun müddətdir Fransaya qarşı əsir.
Başda Afrika olmaqla, onlarla ölkəni illər boyu istismar edən Fransa nə törətdiyi qırğınlarla üzləşdi, nə də müstəmləkəçi perspektivindən qaça bildi.
Xüsusilə Afrikada son illərdə Parisin həm hərbi, həm də siyasi xəttində böyük sapma nəzərə çarpır. Lakin bu dəyişiklik Fransanın arzuladığı bir şey deyil. Yeni Kaledoniyada olduğu kimi, onun müstəmləkə siyasətindən əl çəkməməsi Fransanı persona non-qrata edir.
İndi gəlin Parisin həm qanlı müstəmləkə keçmişinə, həm də keçmiş müstəmləkələrindən bir-bir qovulma prosesinə daha yaxından nəzər salaq.
15-ci əsrdə İntibah dövründən başlayan Avropa şüurunun müstəmləkəçilik fəaliyyətinin yaranmasında danılmaz təsiri olub. O qədər ki, sonrakı əsrdə coğrafi kəşflərin başlaması və Sənaye İnqilabı müstəmləkəçilik fəaliyyətinin yaranmasına səbəb oldu.
Fransanın müstəmləkə torpaqları axtarışını iki əsas hissədə qiymətləndirmək olar. XVI əsrdən başlayaraq Şimali Amerika, Antil adaları, Şərqi Hindistanın bir hissəsi və Afrikanın bir hissəsi Fransanın təsir dairəsinə keçdi.
1830-cu ildən başlayaraq 19-cu əsr Fransa üçün qüdrətli imperiya arzusunun gerçəkləşdiyi mühüm dövr idi. Bu əsrdə Fransa Hind-Çin (Laos, Kamboca, Vyetnam), Yeni Kaledoniya, Fransız Polineziyası kimi yeni müstəmləkələr əldə etmiş və Osmanlı İmperiyasının zəifliyindən istifadə edərək İngiltərə ilə birlikdə Afrikada mütləq söz sahibi olmuşdur.
Əlcəzair (1830), Qabon (1839), Mavritaniya (1854), Seneqal (1854), Qvineya (1855), Fil Dişi Sahili (1855), Konqo (1859), Mali (1883), Madaqaskar (1896), Benin (1899) Burkina Faso (1896), Toqo (1884-Almaniya, 1918-Fransa), Çad (1900) və Niger (1900) kimi bir çox ölkə Fransanın nəzarətinə keçdi.
Fransa bu ölkələri ya birbaşa müstəmləkə etdi, ya da Tunis (1881), Mərakeş (1912), Laos (1893), Kamboca (1863), Vyetnam (1862) kimi protektorat adı altında nəzarət altına aldı.
Fransa 1524-cü ildə başladığı müstəmləkəçilik fəaliyyəti ilə Afrikanın qərbində və şimalında 20-dən çox ölkəyə hökmranlıq etdi. Afrikanın 35 faizi 300 il Fransanın nəzarətində qaldı.
Seneqal, Fil Dişi Sahili və Benin kimi ölkələr o illərdə Fransanın qul ticarəti mərkəzləri kimi istifadə edilmiş və bölgədəki bütün qaynaqlar istismar edilmişdir.
Fransanın Afrikadakı qara tarixi və unudulmaz qırğınlar
Bölgədəki 5 əsrlik müstəmləkəçilik dövründə və xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsindən sonra müstəqillik uğrunda mübarizə aparan ölkələrdə bu üsyanlar şiddətlə yatırıldı və 2 milyondan çox afrikalı həyatını itirdi.
İkinci Dünya Müharibəsinin bitməsinə az qalmış, müstəqillik vədi ilə Fransanın tərəfində vuruşan əlcəzairlilərin başlatdığı nümayişlərdə minlərlə əlcəzairli fransız əsgərləri tərəfindən öldürüldü. Baş verənlər "8 May 1945-ci il Setif və Quelma" qırğını kimi tarixə düşdü. Zorakılıq 1962-ci ilə, Əlcəzair müstəqillik qazanana qədər sistematik şəkildə davam etdi.
Əlcəzairin müstəqillik müharibəsində fransızlar ucbatından 1 milyon insan həyatını itirdi.
Fransanın Əlcəzair cəmiyyətini 1830-cu ildən mədəni soyqırımla üzləşdirdiyi məlumdur. Əlcəzairin yerli kimliyi ilə yanaşı 300 illik Osmanlı tarixinin də böyük ölçüdə yox olmasına səbəb olan Fransa, ölkədəki bir çox mədəniyyət və dini abidəni istədiyi kimi dəyişdirdi.
Tarixin ən böyük soyqırımında Fransanın rolu
Fransa siyasi təsirə malik olduğu ölkələrdə də böyük insan haqları pozuntularına yol verib.
Bəşər tarixinin ən böyük soyqırımlarından biri sayılan və 800 min insanın öldüyü 1994-cü il Ruanda soyqırımında Fransanın da rolu olduğu üzə çıxıb.
Ruanda soyqırımından bir az əvvəl bölgədəki fransız əsgərlərinin aldıqları kəşfiyyat məlumatlarını dəyərləndirmədiyi və bölgəni tərk etdiyi, bəzi fransız əsgərlərinin isə qətliamları şəxsən dəstəklədiyi beynəlxalq hesabatlarda öz əksini tapıb.
Fransa, ölkənin cənub-qərbində qaçqınlara təhlükəsiz zona yaratmaq üçün iyunun 23-də “Firuzəyi” əməliyyatına başlayıb. Bununla belə, Ruandada soyqırımın qarşısını almaq əvəzinə, onu törədən Hutu hökumətinə silah və məlumat verən Fransaya qarşı hələ də davam edən bir çox beynəlxalq iş var.
Fransanın keçmiş prezidenti Fransua Mitteranın 1998-ci ildə “Le Figaro” qəzetinə verdiyi müsahibədə “Həmin ölkələrdə soyqırımın baş verməsi o qədər də böyük məsələ deyil” deməsi hələ də beynəlxalq ictimaiyyətdə hiddət doğuran faktdır.
Fransız dili Afrikadakı 54 ölkədən 27-nin rəsmi dilidir
Fransanın Mediapart internet saytı, fevral ayında dərc etdiyi "Ruanda soyqırımı: Fransanın yalanları ortaya çıxdı" başlıqlı xəbərdə, Fransa Xarici Kəşfiyyat İdarəsi DGSE-yə aid bir sənədə əsaslanaraq, təxminən 800 min insanın iştirak etdiyi Ruanda soyqırımının əsl səbəbkarının Fransa olduğunu, tutsilərin Hutu milisləri tərəfindən öldürüldüyünü yazıb.
Fransa onilliklər boyu istismar etdiyi ölkələrdən əl çəkməyib, müstəqillik istəyən insanlara böyük bədəl ödədib.
Bu gün Fransa əvvəlki kimi olmasa da, Afrika ölkələrini istismar etməyə davam edir. Fransanın Afrikadakı maraqlarına daha yaxından nəzər salaq.
Keçmiş müstəmləkələri olan Afrika ölkələri ilə əlaqələrini heç vaxt kəsməyən və qomaq istəməyən Fransa, Soyuq Müharibədən sonra bölgədə fəal olan aktorlara qarşı da aqressiv münasibət nümayiş etdirdi.
Fransa İkinci Dünya Müharibəsindən sonra klassik müstəmləkəçiliyinə son qoymalı oldu. Müstəqillik əldə etmiş ölkələrdə və neokolonializm dövründə ölkənin rəsmi və təhsil dili, icbari formal təhsil kimi sahələrdə fransız dili üstünlük təşkil edirdi.
Lakin “Fransızdilli Ölkələr İcması” yaratmaqla keçmiş müstəmləkələrinin Fransa ilə əlaqələrini kəsməsinə mane olmağa çalışan Parisin bu məsələdə uğur qazandığını söyləmək mümkündür. Hazırda Afrikadakı 54 ölkədən 27-nin rəsmi dili fransız dilidir.
Digər tərəfdən, müstəqillik əldə etməmişdən əvvəl Fransanın ümumi ixracatında fransız koloniyalarının payı 60 faizdən çox idi. Sonrakı illərdə bu göstərici əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşdü.
Dərin iqtisadi maraqlardan imtina etmək mümkün deyil
Fransa uzun illər Afrika ölkələrində mütləq dominant güc idi. Müstəqillik mübarizələri və SSRİ-nin dəstəyi ilə başlayan tənəzzül uzun illər davam etdi. Son 60 ildə Rusiya və Çin Afrikada Fransanın boşaldığı yerlərdə məskunlaşıblar.
Xüsusilə regionun silah idxalı Rusiyadan gəlsə də, Çin sürətlə şəhərləşən ölkələr üçün infrastruktur layihələrinin maliyyələşdirilməsi rolunu da öz üzərinə götürüb.
Fransanın keçmiş müstəmləkələrində nələr baş verir?
Fransa Afrika qitəsinin ən müstəmləkəçi ölkələrindən biridir. İş o yerə çatıb ki, onilliklər, hətta əsrlər boyu davam edən bu müstəmləkəçilik Fransanın qitədə çox ciddi təsir dairəsinin formalaşmasında ən böyük amil olub.
Bütün bunlara baxmayaraq, son illərdə Afrikada Fransaya qarşı böyük reaksiya var. Bəziləri Fransanı terroru dəstəkləməkdə, bəziləri isə “ölkənin daxili işlərinə qarışmaqda” ittiham edib.
Mali
Əvvəla, 2012-ci ildə Malidə baş verən və ölkənin şimalındakı Timbuktu, Qao və Kidal kimi şəhərləri və Tuareglərin Azavad adlandırdığı bölgəni əhatə edən zorakılıq Fransanın ölkədə mövcudluğunu əsaslandırdı.
Fransa 2013-cü ilin yanvar ayında silahlı qruplara qarşı beynəlxalq ictimaiyyətin razılığı olmadan Serval və daha sonra Barkhane əməliyyatlarına başlamış və Maliyə 4 mindən çox əsgər göndərmişdi.
2015-ci ildə Əlcəzairin vasitəçiliyi ilə sülh sazişi imzalandı.
Afrika mətbuatı da Barkhane əməliyyatını Saheldə təhlükəsizlik və sülhü təmin etmək üçün qeyri-kafi olduğu, etnik icmalar arasında qarşıdurmaların qarşısını ala bilmədiyi və əhalinin daha çox terror hücumlarına məruz qalmasına səbəb olduğu səbəbilə tənqid etdi.
Razılaşmadan illər keçməsinə baxmayaraq, ölkənin şimalında terror təşkilatı Əl-Qaidə və DEAŞ-a bağlı qrupların təsirləri və qarşıdurmaları hələ də davam edir.
Digər tərəfdən, Fransanın Malidən çıxmasının bir çox səbəbi var. Bunlardan biri də ictimaiyyət arasında Fransaya qarşı əhval-ruhiyyənin artmasıdır.
İş o yerə çatıb ki, Malidə 2020-ci ilin avqustunda keçmiş prezident İbrahim Bubakar Keytanın hərbi çevrilişlə devrilməsi ilə başa çatan etirazlar zamanı xalq Fransa əleyhinə əhval-ruhiyyə ilə küçələrə tökülüb, Fransa bayraqları yandırılıb.
Nəhayət, Fransa səfirinin ölkədən çıxarılması ölkələr arasında gərginliyi daha da artırdı. Fransa əsgərlərini Malidən Niger və Qvineyaya köçürməyə məcbur oldu. Malidə son aylarda baş verən konstitusiya dəyişikliyi ilə 1960-cı ildən bu yana rəsmi dil olaraq istifadə edilən fransız dili yeni konstitusiya ilə iş dilinə çevrildi.
Mərkəzi Afrika Respublikası
7 iyun 2021-ci ildə Fransa anti-Fransa kampaniyaları aparmaqda ittiham etdiyi Mərkəzi Afrika Respublikası ilə hərbi razılaşmalarını dayandırdı və bu ilin sonuna qədər paytaxt Banguidəki son hərbi hissəsini geri çəkəcəyini açıqladı.
Noyabrda Banqi administrasiyası 1960-cı il avqustun 13-dən Fransa səfirlərinə verilən “daimi duayen səfir” adını ləğv etdi.
Fransa uzun illər CAR-ın Paris səfirinə qarşılıqlılıq prinsipinə uyğun olaraq diplomatik imtiyazlar verilməsi tələbinə məhəl qoymamışdı.
Bamako administrasiyası ilə gərginləşən diplomatik əlaqələrin ardınca Paris administrasiyası avqust ayında Barkhane əməliyyatı çərçivəsində Malidəki hərbi qüvvələrinin son hissəsinin ölkəni tərk etdiyini açıqladı.
Burkina Faso
Burkina Fasoda 2022-ci il sentyabrın 30-da hakimiyyəti ələ keçirən hərbi hökumət yanvarın 23-də Fransa ilə hərbi əməkdaşlıq müqaviləsini ləğv etdiyini və fransız əsgərlərinə ölkəni tərk etmələri üçün 1 ay vaxt verdiyini açıqlayıb.
Bu tələb, Burkinanın baş naziri Apollinaire Kyelem de Tembelanın Rusiyanı radikal dini qruplarla mübarizədə "ağıllı" yeni tərəfdaş elan etməsindən bir neçə gün sonra gəldi.
Paris administrasiyası da qoşunlarının tezliklə geri çəkiləcəyini təsdiqləyib.
Vaqaduquda Fransa Xüsusi Əməliyyatlar Komandanlığının 400 əsgəri var idi.
Niger
Bir müddət əvvəl çevrilişlə hökuməti dəyişən Niger Fransa üçün çox önəmli bir ölkədir.
Uranla zəngin olan, lakin təxminən 20 milyon əhalisi olan dünyanın ən kasıb ölkələrindən biri olan Nigerdə Fransanın 1500 əsgəri var idi.
Fransanın Niamey sərhədlərində ABŞ ilə birgə istifadə etdiyi hərbi bazada ən azı 3 ədəd "Mirage" tipli döyüş təyyarəsi var idi. Burada çoxlu sayda ABŞ-ın “Reaper” pilotsuz uçan aparatları (PUA) da saxlanılır.
Mali və Burkina Fasoda baş verən çevrilişlərdən sonra Fransa bu ölkələrdə "terrorla mübarizə" adı altında hərbi qüvvələrini məcburi olaraq Nigerə köçürdü və xunta rejiminin Parislə daha əvvəl bağlanan hərbi müqavilələri dayandırma qərarını tanımadığını açıqladı.
Afrikada bir çox daimi hərbi bazası olan Fransanın Seneqalın paytaxtı Dakarda 400, Fil Dişi Sahilində 900, Qabonda 350, Çadda 1000, Cibutidə 1500 əsgəri var.
Fransa bir müddət əvvəl Nigerdən hərbi elementlərini çıxarıb və hərbi bazalarını boşaldıb.
Fransa üçün "qış" çoxdan başlayıb
Sahel bölgəsi Fransanın illərdir istismar etdiyi ölkələrdən ibarətdir. Ölkələr müstəqillik qazansalar da, Fransa ilə möhkəm əlaqələri davam edir. Xüsusilə 2010-cu illərdən sonra bölgədə artan terrorizm Qərbin bölgəyə hərbi qayıdışını simvolizə edir.
Lakin bu faktlar bir müddətdir ki, dəyişir. Mərkəzi Afrika Respublikası ilə başlayan, daha sonra Burkina Faso və Mali ilə davam edən hadisələrə nəzər saldıqda, mütləq reallıq budur ki, Paris bölgədəki nüfuzunu ciddi şəkildə itirib.
Bölgənin bir çox nöqtəsində Fransa səfirliyinin binaları qarşısında tez-tez nümayişlər keçirilir.
Maraqlıdır ki, nümayişçilər Fransa əleyhinə şüarlar səsləndirsələr də, əllərində daha çox Rusiyayönümlü pankartlar olub.
Hadisələrlə bağlı Rusiyadan diplomatik açıqlamalar olsa da, görünən odur ki, sözügedən ölkələr Rusiyaya yaxınlaşır. Rusiyaya yaxınlaşmaq Afrikada çox fəal olan rus muzdlu milis qrupu Vaqnerlə işləmək deməkdir. Halbuki region ölkələrinin ən böyük problemlərindən biri təhlükəsizlikdir.
Həm üsyançılar, həm də terror təşkilatları ilə mübarizə aparan ölkələr Qərbdən kifayət qədər dəstək almadıqlarını və ya “riyakar” dəstək aldıqlarını bildirirlər. Məsələn, Fransa əsgərlərinin qovulduğu Malidə ölkənin mühüm rəsmiləri terrorla mübarizə aparacaq əsgərləri olan Parisi terror təşkilatları ilə iş görməkdə ittiham ediblər.
Mənbə: TRT Haber
