Seçkilərin taleyini müəyyən edəcək iki amil: İranın azadlıq bayrağı təbrizlilərin əlindədir - FOTOLAR
İranda iyunun 28-də keçirilən prezident seçkilərində heç bir namizəd səslərin 50 faizinə çata bilmədiyi üçün iyulun 5-də keçiriləcək ikinci turda islahatçı türk namizəd Məsud Pezeşkian və radikal mühafizəkar namizəd Səid Cəlili mübarizə aparacaq.
“İpəkyolu” Strateji Araşdırmalar Vəqfi İdarə Heyətinin sədri Seyfullah Türksoy İrandakı seçkilərlə bağlı proqnozlaırnı paylaşıb. Onun fikrincə, seçkinin taleyini qərarsız seçici kütləsi həll edəcək.
Digər tərəfdən, bəzi beynəlxalq müşahidəçilər seçkilərin birinci turunda səslərin oğurlanması və manipulyasiya edildiyinə dair ciddi iddiaların olduğunu bəyan edərək ikinci turda seçki təhlükəsizliyi ilə bağlı xəbərdarlıq ediblər.
AFN.az Yenicag.az-a istinadən Seyfullah Türksoyun müəllifi olduğu yazını təqdim edir:
İran Araşdırmaları Mərkəzinin eksperti Rəhim Fərzam deyib ki, islahatçı namizəd Məsud Perzeşkiyanın ikinci turda seçilmək şansını yüksəkdir. Onun sözlərinə görə, bunun üçün Pezeşkian incidilmiş və qərarsız seçiciləri qutuya aparacaq təbliğat aparmalıdır.
Fərzəm İranda seçki təhlükəsizliyi problemindən irəli gələn səs oğurluğu və manipulyasiya iddialarının daim gündəmdə olduğunu ifadə edərək, sözlərinə davam edib:
“İyulun 5-də keçiriləcək seçkilərin taleyini iki amil müəyyənləşdirəcək. Birincisi, İranın dini lideri Əli Xamneyinin münasibətidir. Digəri isə seçkilərdə iştirak nisbətini artırmaqdır. Radikal mühafizəkar namizəd Səid Cəlili seçilərsə, qadağan olunmuş və sərt təcrübələr davam edəcək. Ölkədə gərginlik və qütbləşmə arta bilər. Əgər islahatçı namizəd Məsud Pezeşkian seçilsə, ölkədə gərginlik azalacaq. Fərdi azadlıqlar artacaq, əxlaq polisinin baş örütüyü ilə bağlı müdaxilələri və internet məhdudiyyətləri azalır. Məsud Pezeşkianın artıq bu mövzuda bəzi sözləri var. Ona görə də Xamneyinin Məsud Pezeşkianı dəstəkləyəcəyi ehtimalını yüksək görürəm”.
R.Fərzam bəyan edib ki, Məsud Pezeşkian seçilərsə, İrandakı türklərin sistemə reaksiyaları yumşalmağa başlaya bilər və buna görə də Məsud Pezeşkianın seçilməsi ölkənin daxili əmin-amanlığı üçün faydalı olar. O, çıxışında mühafizəkar namizədlər Cəlili və Qalibafın tərəfdarları arasında ittifaqın mümkünlüyünün çətin olduğunu bildirib və bu fikirləri ümumiləşdirib:
“Seçkilərin saxtalaşdırılması, manipulyasiya edilməsi, səslərin oğurlanması ilə bağlı iddialar daim gündəmə gətirilir. Təəssüf ki, bu, İrandakı seçki sistemi bu sistemin çox da təhlükəsiz olmaması ilə bağlıdır. Son seçkilərlə bağlı çoxlu iddialar var. Məsələn, seçkilərdə iştirakın 40 faiz civarında olduğu açıqlandı. Bununla belə, faktiki iştirakın 20 faizə düşdüyü iddiaları var. Amma bunu sübut edə bilmərik. Ona görə də rəsmi açıqlamalarla kifayətlənməliyik. Düzdür, türk namizədinin seçilməsi erməni lobbisini narahat edib. Artıq sosial şəbəkələrdə də görürük ki, onlar Məsud Pezeşkianı türkçülükdə ittiham edirlər. Onlar iddia edirlər ki, o, prezident olarsa, İran parçalana bilər. Ancaq bunun seçkilərdə çox effektli olduğunu düşünmürəm. İkinci turda isə Cəlili və Pezeşkianın, yəni hər iki namizədin seçilmək şansı var. Cəlili prizmasından baxsaq, Xamneyinin yanaşması önəmlidir. Rejim Cəlilinin prezidentliyinə necə baxır? Cəlili bundan əvvəl 4 dəfə namizəd olub. Və o, heç vaxt sistemin qəbul etdiyi namizəd olmayıb. Onun, ümumiyyətlə, təmsil etdiyi mühafizəkar, radikal baza var. Bu bazanın iştirakını artırmaq üçün onun namizədliyini təsdiq edirlər. Amma bu seçkidə o, gözləntiləri üstələyib. Maraqlıdır, Xamneyi çox radikal bir qruplaşmanı təmsil etdiyi üçün Cəliliyə müsbət baxacaqmı? Çünki o, mühafizəkar baza arasında belə çox mübahisəli bir addır. Daxili sülh baxımından Cəlili ciddi təhlükə hesab olunur. Seçkilərin legitimliyinin paylaşıldığı, qütbləşmə və gərginliyin artdığı bir mühitdə Xamneyinin Cəliliyə müsbət yanaşması bir az çətin görünür. Başqa bir məsələ, seçkilərdə üçüncü olan Qalibafı dəstəkləyən digər mühafizəkar kütlə Cəlilinin prezidentliyinə müsbət yanaşacaqmı? Qalibafa səs verənlər, ümumiyyətlə, ideoloji motivasiyası yüksək olmayan mühafizəkarlardır, orta təbəqədir və onların Cəliliyə üz tutması bir az çətindir. Cəlili və Qalibaf tərəfdarları artıq uzun müddətdir ki, münaqişədədirlər. Qalibaf üçün isə seçicilərini qutuya cəlb etmək çətindir”.
İran Araşdırmaları Mərkəzinin (İRAM) baş ekspertlərindən biri olan Dr. Bilgəxan Alagöz İranda insanların uzun müddətdir bədbəxt və bədbin olduğuna diqqət çəkərək söyləyib ki, xüsusilə, ölkədə iqtisadi problemlər çox artıb:
“İrnada demokratiya və insan haqları ilə bağlı böyük problemlər var. Seçkilərdə iştirak səviyyəsi çox aşağıdır. İnsanlar seçkiyə getməyərək, mövcud vəziyyətə etiraz edirlər. İkinci turda narazı insanları seçki məntəqələrinə gətirməyi bacaran namizəd qalib gələ bilər”.
Seçkiyə ikiqütblü quruluşla girildiyini bildirən B. Alagöz əlavə edib ki, bir tərəfdən, daxili və xarici siyasətdə Qərbə uyğun islahatçılar, digər tərəfdən isə mövcud struktura sadiq mühafizəkar status-kvoçular yarışıb.
“Əgər islahatçıların namizədi Məsud Pezeşkian bu qısa zamanda narazı seçiciləri razı salıb sandıq başına döndərə bilsə, seçkini qazana bilər”, – deyə o bildirib.
Mövzu ilə bağlı Türkiyədəki Qafqaz Araşdırmalar Mərkəzinin prezidenti professor Həsən Oktay isə söyləyib ki, İran dünya ilə rəqabətini itirir və sistem, xüsusilə, 13 apreldə İsrailə raket hücumundan, İrana qarşı cəbhənin genişlənməsindən və prezident İbrahim Rəisinin öldürülməsindən sonra ciddi şəkildə zədələnib:
“Bununla İrana açıq mesaj verilib. İran bu kartı görüb, İraq modelindən istifadə edərək, yəni yerli bir ünsürün əməkdaşlığı ilə xaricdən hücum əməliyyatının qarşısını almaq üçün sistemi təmir edib, gücləndirərək və silahlı müxalifətin Suriyada hökumətə qarşı hərəkətə keçməsinin qarşısını almaq üçün türk və islahatçı namizədin ilk dəfə prezident olmasına yol açdı. Türkiyə də qonşusu İranda İraq və Suriyada baş verən hadisələrlə üzləşməmək üçün hadisələri yaxından izləyir və Məsud Pezeşkianın seçilməsi ilə İran türkləri bu sistemi mənimsəyərək, İranda demokratiyaya keçidin yolunu açır. Çünki Azərbaycan, Türkiyə və İran regionda mühüm müttəfiqdir”.
Türkiyə Prezidenti yanında Təhlükəsizlik və Xarici Siyasət Şurasının üzvü, professor dr. Aygün Attar isə İranın dini lideri Ayətullah Xamneyinin son cümə xütbəsində söylədiyi sözləri xatırladıb:
“İranın azadlıq bayrağı Təbriz əhalisinin əlindədir və hamımız o bayrağın açılıb-açılmamasını gözləyəcəyik”. O, mövzu ilə bağlı sözlərini və Məsud Pezeşkian haqqında fikirlərini belə bölüşüb:
“İranda prezident seçkilərində mühafizəkarlar cəbhəsindən Səid Cəlili və islahatçılar cəbhəsindən Təbriz deputatı Məsud Pezeşkian ikinci turda yarışacaqlar. Pezeşkian həm insan, həm də siyasətçi kimi cəmiyyətdə böyük hörmətə malik ürək cərrahıdır. 1993-cü ildə həyat yoldaşını və uşaqlarından birini faciəli yol qəzasında itirdikdən sonra Pezeşkian bir daha evlənməmiş, qalan üç övladına həm ata, həm də ana olmuş, Təbriz Tibb Elmləri Universitetinin rektoru, İranın səhiyyə naziri vəzifələrində çalışmışdır. İranın səhiyyə naziri parlamentdə təkcə Təbrizin deyil, İranda yaşayan bütün türklərin qürurlu səsinə çevrilib.
2016-cı il fevralın 26-da parlamentin açıq iclasında Allah-Təalanın onu türk kimi yaratdığını və heç kimin türklərin dilini və mədəniyyətini ələ salmağa haqqı olmadığını, İrandakı türklərin və digər etnik qrupların öz dillərində yaza bildiyini bildirmişdir. Konstitusiyanın 15-ci maddəsinə uyğun olaraq məktəblərdə öz dillərində danışmağı və öyrənməyi bacarmalı olduqlarını bildirdiyi çıxışını, bir Təbriz gəlini olaraq, qürurla paylaşdım. Fanatik “Traktor” tərəfdarı Pezeşkiana soyadına görə fərqli etnik kimliklər aid edənlər üçün, məncə, izahata ehtiyac var.
Yan farsca soyadların sonunda “zadə” hissəciyi işlədlilir. Bu, “oğulları” və ya “filankəslərdən” mənasında işlənən şəkilçidir. Həkim ailəsindən gəldiyi üçün farsca Pezeşkian, yəni Həkim soyadını daşıyan Məsud Pezeşkian uzun illər Təbriz, Üskü, Azərşəhrin (Şərqi Azərbaycan) millət vəkili olaraq İslam Şurasında fəal iştirak edir. İranda türklərlə yanaşı, digər etnik qruplar üçün də islahatları daim gündəmdə saxlayan bir siyasətçi olub.
İkinci turdan sonra onun İran prezidenti olmasına icazə veriləcəkmi? Onun yekun qərarını seçki qutusunun nəticələri ilə birlikdə İranın dini lideri Ayətullah Əli Xamneyi verəcək.
Azərbaycan-Türkiyə Evinin sədri (ATEV) Tənzilə Rüstəmxanlı isə aşağıdakı fikirləri səsləndirib:
“Məsud Pezeşkianın seçilməsi İrana yeni nəfəs gətirə, İranın Türkiyə və Azərbaycanla münasibətlərini daha yüksək səviyyəyə qaldıra, Qərblə münasibətlərini yumşalda bilər. İranda yaşayan insanlar milli hüquqlarından, ana dilində oxumaq və yazmaq hüququndan, mədəniyyətini və yerli özünüidarəni inkişaf etdirmək hüququndan məhrum edilir, bununla da böyük daxili gərginlik yaşayır. Məsud bəy də bu istiqamətdə vəziyyəti yüngülləşdirə bilər. Təbrizdə keçirilən mitinqdə Rəşid Behbudovun “Azərbaycanım” mahnısının oxunması böyük siyasi əhəmiyyət kəsb edən hadisədir. İrandakı islahatçı qrup iyulun 5-də seçkiyə gedərək öz səsini Məsud Pezeşkiana çatdırmaqla ölkədəki demokratik təşəbbüsləri dəstəkləməlidir”.
Qeyd edək ki, iyunun 28-də ölkə üzrə 59 min mərkəzdə qurulan qutularda ümumilikdə 24 milyon 535 min 185 səs verilib.
İlk turda birinci olan Pezeşkian 42,5 faizlə 10 milyon 415 min 191 səs toplayıb. Səid Cəlilinin səs nisbəti isə 38,6 faiz olaraq qalıb. Buna görə, islahatçıların yeganə namizədi Pezeşkian və mühafizəkar Cəlili iyulun 5-də keçiriləcək seçkilərin ikinci turunda yenidən yarışacaq.
Birinci turda İran İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun keçmiş komandanı və parlamentin sədri Məhəmməd Baqir Qalibaf 13,8 faizlə üçüncü, din xadimi Mustafa Purmuhammedi isə 0,8 faizlə dördüncü yerdə qərarlaşıb.
